به نقل از پایگاه اطلاع رسانی معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه، نوشتار پیش رو به طور اجمالی جدیدترین ظرفیت های بالقوه و بالفعل کشور عراق در حوزه شیلات و آبزی پروری را مورد بررسی قرار می دهد.

سابقه تولید و ساختار مدیریتی آبزیان در عراق :

در عراق، تولید ماهی به شیلات داخلی و دریایی متکی است؛ زیرا در گذشته توجه خاصی به پرورش آبزیان و ماهی‌ها نشده بود. رودخانه‌های دجله و فرات، باتلاق ها، سدها و مخازن منبع اصلی آب عراق است. عراق دارای یک خط ساحلی محدود تقریباً ۵۹ کیلومتری مرز خلیج فارس با سطح آبی تقریباً ۷۰۰ کیلومتر مربع است. سیستم پرورش ماهی و آبزیان در مزارع عمدتاً در مناطق میانی و جنوبی عراق گسترده هستند و عمدتاً استخرهای گسترده و نیمه فشرده ماهی می‌باشند . گونه‌های کشت شده تولید ماهیان آب شیرین از کشت حوضچه ماهی کپور معمولی و هم چنین کپور علف خوار و کپور نقره ای تشکیل شده است. به دلیل عرضه محدود غذای ماهی با کیفیت خوب، کمبود دانش علمی و به دلیل این که تولید و پرورش گونه‌های بومی در استخرها از نظر اقتصادی فاقد صرفه اقتصادی است، لذا عراق همواره نیاز به تامین بازار از طریق واردات ماهی از دیگر کشورها دارد.

اداره شیلات داخلی وزارت کشاورزی وظیفه نظارت بر ماهیگیران، پروانه‌های ماهیگیری، قایق های ماهیگیری و تجارت ماهی (عمده فروشی)را بر عهده دارد. هیئت عمومی، همراه با سایر نهادهای علمی، مسئول تحقیق و بررسی جنبه‌های مختلف فنی برای توسعه بخش های شیلات و آبزی پروری به منظور افزایش تولید هستند. هیأت عمومی اصلی ترین قدرت اجرایی است که اختیار اجرای قوانین و مقررات صادر شده توسط دولت در همکاری با وزارت کشور را برای اعمال قانون مربوطه شماره ۴۸ ، صادر شده در سال ۱۹۷۶ را اعمال می‌کند. وزارت منابع آب عراق نیز اعطای مجوز برای حوضچه‌ها را به عهده دارد.

بخش دولتی در حال حاضر ناوگان‌های ماهیگیری ندارد و تمام فعالیت های ماهیگیری در خلیج فارس (اروند رود) توسط بخش خصوصی انجام می‌شود، که دارای قایق ها و تجهیزات اولیه ماهیگیری است. به دلیل تحریم اقتصادی و علمی‌بین المللی طی سال های ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۴ ، دانشمندان و کارشناسان عراقی در برقراری ارتباط با کارشناسان و محققان  خارج از کشور مشکلات زیادی را تجربه کردند. در نتیجه ، این انزوا باعث ایجاد شکاف و کاهش در همه جنبه‌ها، به ویژه در زمینه تحقیقات علمی این کشور شد و مطالعات و تحقیقات شیلات و آبزی پروری توسعه و پیشرفت چندانی را تجربه نکرد. به دلیل تولید محدود غذاهای دریایی در بخش آبزی پروری و شیلات و افزایش تقاضای ماهی صادر نمی‌شود ؛ با این حال ، واردات ماهی منجمد، زنده و کنسرو شده به طور گسترده در حال انجام است.

آخرین وضعیت تولید ماهی در عراق:

اگرچه عراق همیشه به خاطر منابع ماهی خود (بعنوان یکی از مهم ترین بخش های تولیدی) مشهور بوده است و بسیاری از عراقی‌ها به عنوان منبع امرار معاش از طریق ماهیگیری و فروش به آن وابسته هستند، اما این بخش حیاتی اخیراً به دلیل تشدید پیامدهای تغییرات اقلیمی و کمبود آب، در کشوری که توسط سازمان ملل متحد به عنوان پنجمین کشور آسیب‌دیده در جهان از این پدیده طبقه‌بندی شده است، در معرض تهدید قرار گرفته است.

اداره مرکزی آمار عراق در گزارشی اعلام کرد: «میزان ماهی فروخته شده در سال ۲۰۲۱ در عراق بالغ بر ۸۱ هزار و ۳۴ تن بوده که از این میزان ۶۴ هزار و ۷۹۶ تن متعلق به مزارع پرورش ماهی بوده است. بر اساس این گزارش مقدار ماهی‌های رودخانه ای عرضه شده به بازار استان بصره ۲۴۵۴ تن و ماهیان دریایی عرضه شده به این استان بطور کلی ۱۳۷۸۳ تن بوده است.

بر اساس این گزارش تعداد کل مزارع پرورش ماهی در سال ۲۰۲۱، ۳۷۹۴ مزرعه و تعداد مزارع متوقف شده ۱۴۸۹ مزرعه و تعداد مزارع در حال ساخت ۱۲ مزرعه برآورد شده است. برخی گزارش های دیگر نشان می دهد تولید ماهی عراق در سال ۲۰۲۳ به میزان دو سوم کاهش یافت و میزان کسری آن ۵۷ درصد است و به نظر می‌رسد کمپین‌هایی که وزارت منابع آب برای مقابله با مزارع پرورش ماهی متهم به هدر دادن آب راه‌اندازی کرد باعث کاهش تولید ماهی در عراق در سال ۲۰۲۳ شده است.

بنا به گفته مدیرکل شیلات وزارت کشاورزی عراق مجموع تولید ماهی در سال گذشته بالغ بر ۵۶ هزار تن بوده که استان “بابل” از نظر میزان تولید در استان‌ها پیشتاز بوده و منطقه “طارمیه” پس از آن در رتبه بعدی قرار دارد. آمار مشخصی برای سال ۲۰۲۲ در دسترس نیست، اما آمارهای سال ۲۰۲۱ نشان می دهد که تولید ماهی عراق در سال ۲۰۲۱ حدود ۸۴ هزار تن بوده است که در سال ۲۰۲۳  با کاهش حدود ۳۵ درصدی به ۵۶ هزار تن کاهش یافته است. این بدان معناست که عراق سالانه به حدود ۱۳۰ هزار تن ماهی برای رفع نیاز نیاز دارد، در مقابل، تولید عراق در سال ۲۰۲۳ تنها به ۵۶ هزار تن رسیده است، یعنی میزان کسری ماهی در عراق ۵۷% است و عراق نیاز به رفع آن از طریق واردات دارد.

میزان  مصرف ماهی در عراق:

ماهی یک سنت همیشگی در سفره‌های عراقی‌ها است، به‌ویژه “مسگوف” که در راس دستور پخت‌های آشپزخانه آنها قرار دارد. عراقی‌ها بیشتر ماهی “کپور” استفاده می‌کنند، هم بخاطر قیمت و هم بدلیل اینکه در داخل عراق پرورش و تولید می‌شود و همچنین طعم و مزه آن و تمایل عراقی‌ها به استفاده ازآن از طریق پخت بصورت ذغالی( مسگوف) می‌باشد. أنواع ماهی دیگر نیز در سبد خرید عراقی‌ها وجود دارد مانند : بنی، شبوط و زبیدی که قیمت آنها بین ۳٫۸ تا ۱۲٫۷ دلار در هر کیلوگرم است. این نوع ماهیان بصورت صید از رودخانه دجله و یا حورهای نواحی جنوب می‌باشد و همچنین ماهی دریائی (منجمد) که مصرف آن کمتر از کپور است. 

مردم عراق مقادیر زیادی گوشت سفید، از نوع ماهی و یا مرغ مصرف می‌کنند. بدلیل تراکم جمعیت زیاد در عراق و همچنین مزایای زیادی که این نوع از پروتئین ارائه می دهد. میانگین مصرف سرانه گوشت سفید در عراق تقریباً ۲۱ کیلوگرم در سال برآورد شده است. داده‌های بین المللی نیز نشان می دهد که میانگین مصرف ماهی برای هر فرد عراقی در سال تنها ۳ کیلوگرم برآورد شده است. میانگین مصرف ماهی در عراق، این کشور را در میان بیش از ۱۹۰ کشور مصرف کننده ماهی در جایگاه ۱۶۴ و در میان کشورهای عربی در جایگاه آخر قرار داده است. یمن، سوریه و سودان تنها کشورهای عربی هستند که سرانه مصرف ماهی یک شهروند آن‌ها از میزان مصرف یک شهروند عراقی کمتر است. برخی گزارش ها نیز نشان می دهد با افزایش قیمت ها، سهم سرانه عراق از گوشت ماهی تولید شده محلی بین ۰٫۹ تا ۲٫۴ کیلوگرم در سال کاهش یافته است. در حالی که استانداردهای سازمان جهانی بهداشت نیاز فرد به گوشت ماهی را حداقل ۶٫۵ کیلوگرم در سال تایید می‌کند.

واردات آبزیان عراق

آمارهای مرکز تجارت بین الملل نشان می دهد در سال ۲۰۲۲ عراق ۴۷ میلیون دلار واردات ماهی شامل ۲۳ میلیون دلار ماهی تازه یا سردشده، ۱۲ میلیون دلار ماهی منجمد و حدود ۷ میلیون دلار قطعه‌شده  به صورت سردشده یا منجمد و حدود ۲٫۲ میلیون دلار ماهی زنده از دیگر کشورها داشته است. همچنین ۲ میلیون دلار میگو وارد نموده است.

خاطر نشان می سازد مبادی وارداتی ماهی عراق در زمینه واردات ماهی تازه (سردشده) (۲۱٫۸ میلیون دلار از ایران و ۱ میلیون دلار از ترکیه) و ماهی منجمد ( ۳٫۵ میلیون دلار از چین ،۲٫۷ میلیون دلار از ویتنام ، ۱٫۷ از هند ،۱٫۷ میلیون دلار از میانمار و ۱ میلیون دلار از پاکستان) و ماهی زنده( ۲٫۲ میلیون دلار از ایران) بوده است.

صادرات ماهی ایران به عر اق

براساس آمارهای مرکز آمار عراق، جمهوری اسلامی ایران نیز در سال ۲۰۲۲ حدود ۶۳ میلیون دلار صادرات ماهی داشته است که ۲۳ میلیون دلار آن شامل ۲۱ میلیون دلار ماهی تازه (سردشده) و ۲٫۲ میلیون دلار ماهی زنده به عراق بوده است.

برنامه‌های دولت در زمینه تولید و تامین نیاز مصرفی بازار

بحران آبی که سال هاست عراق از آن رنج می‌برد مستقیماً بر منابع ماهی این کشور تأثیر گذاشته و این واقعیت بسیاری از حوضچه‌های ماهی را تهدید کرده است. از جمله آنهایی که در حاشیه رودخانه‌ها واقع شده اند، در نتیجه وزارت منابع آب اعطای مجوز حوضچه را در سال ۲۰۲۱ به دلیل کمبود آب متوقف کرد. امور دام وزارت کشاورزی عراق نیز مهمترین چالش ها و مشکلات پیش روی ثروت ماهی در بین النهرین را «کمبود آب، بیماریهای عفونی و قیمت بالای مواد غذایی نه تنها در عراق، بلکه در جهان» عنوان کرده است. بر این اساس به موازات تامین نیازهای بازار مصرف از طریق اجازه واردات ماهی، استفاده از فناوریهای مدرن پرورش ماهی در قفس های شناور و سیستم بسته به منظور بهینه سازی استفاده از آب با توجه به کمبود آن، از جمله مهمترین برنامه‌های دولت عراق در زمینه پرورش ماهی و تامین نیازهای مصرفی بازار این کشور است.

شایان ذکر است:

– منابع ماهی در عراق در سال‌های اخیر پس از تولید فراوان، شاهد کاهش قابل توجهی بوده است.

– کمبود آب، شوری زیاد ، عدم حمایت دولت، صید بی رویه و استفاده از روش های سنتی ماهیگیری منجر به کاهش چشمگیر تولید ماهی در عراق شده تا جایی که با تهدید ناپدید شدن مواجه شده است.

– بر اساس گزارش ها حورهای عراق حدود ۱۵۰۰۰ تن در ماه تولید ماهی می‌کردند، اما به دلیل کمبود منابع آب میزان تولید به ۱۰۰۰ تا ۳۰۰۰ تن کاهش یافت.

– میزان(سطح) آب‌های عراق از ۵۶۶۲ کیلومترمربع به ۵۵۰ کیلومترمربع در حورها کاهش یافته است، هرچند بارندگی‌های دوره اخیر تا حدودی زندگی را به آنها بازگردانده است.

– قیمت هر کیلو ماهی زنده محلی (کپور) در بازار عراق ۷ هزار دینار( حدود ۲۵۰ هزار تومان) می‌باشد.

– قیمت ماهی منجمد وارداتی از امارات و میانمار نیز در بازار عراق حدود ۳ هزار دینار(۱۰۰ هزار تومان) می‌باشد که شامل انواع گربه ماهی(پانگاسیوس) نیز می‌باشد.